जैनांच्या इतिहासाचे जतन अन् जळगावातील चहार्डी गावाचे योगदान*

Ketan khedekar June 04, 2025 06:08 PM

• जैन धर्माच्या इतिहासाचे अन् पुरातन संस्कृतीच्या खाणा-खुणांचे जतन करण्यात महाराष्ट्रातील अनेक गावांचे योगदान आहे. त्यात चोपडा तालुक्यातील चहार्डीचेही मुख्य योगदान आहे. आजपर्यंत फारशी माहिती नसलेली, ऐकण्यात नसलेली ही गोष्ट मुंबईतील *छत्रपती शिवाजी महाराज पुरातन वास्तू संग्रहालय* इथे भेट दिल्यानंतर नव्याने ध्यानात आली. हे पूर्वीचे, ब्रिटिश काळातील प्रिन्स ऑफ वेल्स म्युझियम. यापूर्वी 2-3 वेळा इथे भेट दिलेली; पण धावती. यावेळी प्रथमच जाणकार मित्रासह भेट दिली अन् जैनांच्या इतिहास जतनात माझ्या वाड-वडीलांच्या गावाचे योगदान लक्षात आले. इथली *ऋषभनाथांची चोविसी* ही चहार्डी गावातली. चोविसी म्हणजे चोवीस जैन तीर्थंकरांचे प्रतिनिधित्व, जे जैन धर्मात अत्यंत महत्त्वाचे मानले जातात. तीर्थंकर म्हणजे समूहशिक्षक/ उपदेशक. 

*विक्रांत पाटील* 8007006862 WA 

Vikrant@Journalist.Com

• अलीकडे सोशल मीडियावर असा प्रचार केला जातो की, *श्वेतांबर जैनांचे महाराष्ट्रात कोणतेही ऐतिहासिक अस्तित्व नव्हते.* तथापि, पुरातत्वीय, ऐतिहासिक आणि साहित्यिक स्त्रोतांचा बारकाईने अभ्यास केल्यास या प्रदेशातील श्वेतांबर जैन वारशाचे असंख्य प्राचीन पुरावे आढळतात. अर्पित शाह हे सातत्याने हा विषय मांडत आहेत. त्यांनीही चोपडा तालुक्यातील, चहार्डी येथे सापडलेल्या आठव्या शतकातील श्री ऋषभदेव भगवान यांच्या चौविशीचा उल्लेख केला आहे. 

• चहार्डी गावातून 1930-40 च्या दशकात ही चौविशीची सुंदर कांस्य मूर्ती मिळालेली आहे. दख्खनमधील राष्ट्रकूट काळातील आठव्या-नवव्या शतकातील ही मूर्ती आहे. या मूर्तीत मध्यवर्ती भागात प्रथम जैन तीर्थंकर ऋषभदेव हे ध्यानस्थ स्थितीत उभे आहेत आणि त्यांच्या छातीवर सोनेरी श्रीवत्स चिन्ह आहे, जे त्यांच्या ज्ञानी अवस्थेचे प्रतीक आहे. ऋषभदेव यांच्या चोहोबाजूंनी सभोवतालच्या परिकारावर (ऑरिओल) उर्वरित 23 तीर्थंकर हे मूर्तीत दिसतात. सर्वात वरच्या रांगेत एका कोनाड्यात बसलेले पार्श्वनाथ त्यांच्या डोक्यावरील नागाच्या फण्यावरून ओळखता येतात. परिकारावर त्या प्रदेशाच्या विशिष्ट शैलीत बनवलेल्या छताचा आश्रय आहे. परिकाराच्या परिघावर समान पोझेसमध्ये उभे असलेले, गंधर्व (आकाशीय संगीतकार) आणि अप्सरा (आकाशीय नर्तक) एक सुंदर दृश्य तयार करतात. सुंदर पोशाख घातलेले चौरी (उडणे) धारक द्विभंग मुद्रेत उभे आहेत, त्यांचा डावा पाय किंचित वाकलेला आहे. ते दोन्ही मुख्य प्रतिमेच्या दोन्ही बाजूंना आहेत. चौरी धारकांसाठी पाया आणि सेवक यक्ष मातंग आणि यक्षिणी अंबिका यांच्यासाठी आसन आहेत. मातंगाच्या उजव्या हातात लिंबू आणि डाव्या हातात मुंगूस आहे, तर अंबिकाच्या डाव्या मांडीवर एक मूल बसलेले आहे. तिच्या उजव्या हातात आंब्याच्या झाडाची एक फांदी आहे. शिखरावर कोरलेल्या नऊ आकृत्या कदाचित नवग्रह, नऊ ग्रह आहेत.

• चहार्डीमध्येच शांतीनाथ भगवान यांचीही पुरातन प्रतिमा स्वातंत्र्यपूर्व काळात आढळून आली होती. तीही प्रतिमा मुंबईतील संग्रहालयात आहे. 

*विक्रांत पाटील* 8007006862 WA 

Vikrant@Journalist.Com

• छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय हे मुंबईतील फोर्ट या मध्यवर्ती भागात आहे. सकाळी 10.15 ते संध्याकाळी 6.00 वाजेपर्यंत ते सर्वांसाठी खुले असते. भारतीय नागरिकांसाठी 200 रुपये तिकीट आहे. सिनियर सिटिझनना वय पुरावा अन् कॉलेज स्टुडंट्सना आय-कार्ड दाखवून 100 रुपयांत तिकीट मिळते. 15 वर्षांपर्यंतची मुले तसेच शाळकरी विद्यार्थ्यांना 40 रुपयांत तिकीट मिळते. संग्रहालयात मोबाईल शूटिंगला परवानगी आहे मात्र सेल्फी स्टिक नेण्यास बंदी आहे.

*विक्रांत पाटील* 8007006862 WA 

Vikrant@Journalist.Com

*महाराष्ट्रातील इतर काही पुरातन जैन ऐतिहासिक पाऊलखुणा*

1. बलसाणे येथील मंदिरात 12व्या शतकातील अतिप्राचीन मूलनायक श्री विमलनाथ भगवान प्रतिमा विराजमान आहे. 

2. एरंडोल येथील बाराव्या-तेराव्या शतकातील प्राचीन मूर्ती, ज्या सध्या नाशिक म्युझियममध्ये आहेत

3. धुळ्याच्या राजवाडे संग्रहालयात 12व्या-चौदाव्या शतकातील मूर्ती जतन आहेत.

4. दौलताबादमध्ये व्यापारी देडा याने बांधलेली 'पोषधशाळा' अन् त्याचा मुलगा पेठाड याने 12व्या-13व्या शतकात बांधलेले जैन मंदिर तसेच 14व्या शतकात, सहजपालाने बांधलेले चोवीस तीर्थंकरांचे मंदिर

5. अमळनेर येथे 16व्या शतकात स्थापित श्री गिरुआ पार्श्वनाथ भगवान यांची प्राचीन मूर्ती आहे.

6. मुंबईजवळ नालासोपारा हे श्र्वेतांबर जैन संस्कृतीचे प्राचीन केंद्र आहे. 

*विक्रांत पाटील* 8007006862 WA 

Vikrant@Journalist.Com